Think Different droeg de bekende Apple-reclame ons een paar jaar geleden op. Het was een ode aan de gekken, de druktemakers en de buitenstaanders – aan ‘The round pegs in the square holes.’ Omdat juist degenen die zich niet aan de regels houden de wereld veranderen.
Mits ze succesvol zijn tenminste. Want Apple had het natuurlijk niet over de gewone gekken en druktemakers. Uitzonderingen zijn prima, maar alleen als er ook een uitzonderlijk talent mee gepaard gaat. Albert Einstein, John Lennon en Martin Luther King, dat zijn buitenstaanders die onze bewondering waard zijn, zij mogen ‘gek’ zijn. Normale mensen daarentegen moeten vooral, nu ja, normaal zijn. Aangepast, zodat ze zo weinig mogelijk overlast veroorzaken.
Wat die aangepastheid precies inhoudt zal deze maand weer wat duidelijker worden als de DSM-5 uitkomt, het standaardboek in de psychische hulpverlening. Daarin staat zo nauwkeurig mogelijk beschreven welke gevoelens en gedragingen ongewenst zijn.
Zo weten we sinds de vorige versie, DSM-IV, dat iemand die aanwijzingen niet opvolgt, zomaar opstaat en antwoord geeft voordat de vraag volledig is gesteld, abnormaal gedrag vertoont. En dus slikken miljoenen druktemakers tegenwoordig medicijnen voor hun ADHD.
En ook dit keer komen er weer heel wat stoornissen bij. Rouwen om de dood van een geliefde bijvoorbeeld. Vanaf nu staan daar twee weken voor. Wie langer treurt en last heeft van droefheid, slapeloosheid en een gebrek aan concentratie lijdt hoogstwaarschijnlijk aan een Major Depressive Disorder.
Woedeaanvallen bij peuters zijn een Disruptive Mood Dysregulation Disorder, vergeetachtigheid bij ouderen een Minor Neurocognitive Disorder en teveel zorgen over geldgebrek, baanverlies of onhandelbare peuters een Generalized Anxiety Disorder.
Fris en vrolijk zullen we zijn! De Brave New World komt langzaam in zicht. In die roman van Aldous Huxley is het de mensheid eindelijk gelukt om continu gelukkig te zijn. Pijn en verdriet zijn uitgebannen, er bestaat geen verveling, wanhoop of eenzaamheid meer, geen angst voor de dood, geen keuzestress. Genetische manipulatie bepaalt je lot, conditionering en medicijnen houden je koest. De enige keuze die je nog hebt, is tussen een potje roltrapsquash en hindernisgolf. Het is een wereld van arbeid en entertainment, van een vredig leven in balans, zonder verleden of toekomst, de mens leeft in het nu, in ‘de kalme extase van bereikte vervulling’.
Het doel van deze heerlijke, nieuwe wereld is sociale stabiliteit. Daarom worden er standaardmannen en -vrouwen ontwikkeld, en daarom zijn ze ook allemaal aan de medicijnen (‘1 cc en je doet weer vrolijk mee!’). Verstorende elementen moeten opgespoord, verholpen en liefst ook uitgebannen worden. Want dat is waar het uiteindelijk natuurlijk om gaat, niet alleen in 632 na Ford, maar ook in 2013 na Christus – preventie.
In het ontwerp van DSM-5 stond dan ook lange tijd het Psychosis Risk Syndrome, een indicatie dat iemand later wel eens last van een psychose zou kunnen krijgen. Voorkomen heet nu eenmaal beter te zijn dan genezen. Op het laatste moment is dit syndroom komen te vervallen, maar ongetwijfeld zal het er in DSM-6 wel inzitten. Als de genetica en hersenwetenschap zich verder ontwikkeld hebben en we precies weten wat iemands aanleg is. Niet alleen voor een psychose, maar voor allerlei afwijkingen. In de toekomst hoeven we alleen nog foetussen te scannen, na de geboorte kan de behandeling dan meteen beginnen. En niemand staat ooit nog ongewenst op.
Tegen die tijd zullen aanleg en afwijkingen ook opgeslagen zijn in een elektronisch patiëntendossier. Gecombineerd met een biometrisch paspoort, waar al je unieke lichaamskenmerken in staan, van vingerafdrukken tot irisscans tot de wijdte van je aderen, biedt dit ongekende mogelijkheden. Nu al kunnen scanners iemands vingerafdrukken ongemerkt lezen, binnenkort komt daar gezichtsherkenning bij, nog even en de computer roept alle bijbehorende informatie automatisch op. Elke afwijking kan meteen worden geïdentificeerd – de gekken, druktemakers en buitenbeentjes worden er zo tussenuit gehaald.
In discussies over het patiëntendossier gaat het meestal over privacy, maar er staat iets veel belangrijkers op het spel. De heerlijke, nieuwe wereld waar we ons naartoe bewegen is een wereld waarin iedereen getagd, geïndexeerd en gestandaardiseerd is, of het nu met behulp van biometrie of een psychiatrisch handboek is – ontwikkelingen staan nooit op zich. Het is een web waarin tientallen onzichtbare draden ons steeds steviger op onze plek houden. Wat er op het spel staat is vrijheid.
In Brave New World eist de klagerige en vervelende Bernard Marx de vrijheid op om klagerig en vervelend te zijn, ja, om ongelukkig, onnuttig en ondoelmatig te leven, ‘to be a round pin in a square hole’. Het is hem niet gegund, de maatschappij heeft andere prioriteiten. De enige die hier ‘gek’ mag zijn, afwijkend van de norm, is degene met de meeste macht in de roman, een van de tien wereldleiders.
Precies zoals Apple ons dat ook al voorhield – alleen voor het uitzonderlijke wordt een uitzondering gemaakt. Maar wat als de Think Different-reclame totale nobodies had laten zien? Een jongetje dat krijsend tussen een kinderkoor staat, een meisje met een woedeaanval, een vrouw in een cafe die met niemand wil praten, een man die alleen thuis tegen zijn televisie schreeuwt. De onzichtbare buitenstaanders en druktemakers, de mensen die niets bijdragen, maar alleen iets verstoren, een wereldbeeld bijvoorbeeld waarin alles draait om aangepastheid en succes – because they can change things.
Dat zou nog eens een goede reclame zijn geweest.
Dit artikel verscheen 7 mei 2013 in nrc.next
