over Argo en Zero Dark Thirty

zero-dark-thirty

Het is het euvel van de factcheck. Van de cijfers en statistieken en al die andere dingen waar journalisten in deze tijden van factfree politics zo dol op zijn. Als de feiten maar kloppen, zo lijkt het idee, dan is alles goed. Dan is het echt, dan is het waar. Dan kunnen we spreken van De Waarheid.

Die truc heeft inmiddels ook de filmindustrie ontdekt. Twee films die gisteren genomineerd waren voor meerdere Oscars (of ze ook iets gewonnen hebben was bij het ter perse gaan van deze krant nog niet bekend) konden niet genoeg benadrukken hoe goed alle feiten klopten: Zero Dark Thirty, over de jacht op Osama bin Laden, en Argo, het verhaal van zes Amerikaanse ambassadeleden die in 1979 Iran ontvluchtten door zich voor te doen als een film-crew. Beide films presenteren zich expliciet als journalistiek.

Voor Zero Dark Thirty was de traditionele disclaimer ‘based on a true story’ dan ook niet genoeg. Het werd ‘Based on Firsthand Accounts of Actual Events’. Regisseuse Kathryn Bigalow verklaarde in meerdere interviews dat haar film ‘the first rough cut of history’ was: geen fictie, maar heuse geschiedschrijving. De film begint met echte noodoproepen van mensen die op 11 september 2001 vastzaten in het WTC.

Bij Argo zit de legitimatie juist in de aftiteling. Daar zijn het oude krantenfoto’s waaruit blijkt hoe goed de makers hun research hebben gedaan. Die gesluierde vrouw met een kalasjnikov die halverwege de film even voorbij kwam? Zij bestond dus echt. En de bestorming van het ambassadehek? Die Iraanse persconferentie? Ja, ook daar zijn foto’s van. De laatste woorden van de film zijn voor ex-president Jimmy Carter die bevestigt dat het, echt waar, allemaal zo is gegaan. ‘We upheald the integrity of our country and we did it peacefully’, stelt hij trots.

Mooi. Maar bij die fotografische factcheck blijft wel degelijk iets buiten beeld, namelijk de rafelranden en de schaduwen, oftewel, de realiteit. Want zo ‘peaceful’ was het allemaal niet. Naast de zes ambassademedewerkers waren er nog 52 gegijzelden, ook zij kwamen vrij, zij het zonder geinige vermomming. De Amerikaanse overheid betaalde grof geld voor ze. Geld dat Iran nodig had voor haar oorlog tegen Irak, een land dat gesteund werd door, juist, de Amerikaanse overheid.

In Argo’s factcheck kan misschien een vinkje bij ‘waar’, maar wat mist is context. Verbanden en belangen, het grotere verhaal. En hetzelfde geldt voor Zero Dark Thirty.

Net als in Argo is de hoofdpersoon hier een (lage) CIA agent. Maya heet ze, te vertalen als ‘aarde’, maar ook als ‘illusie’, volgens Bigalow bestaat ze echt. Deze Maya maakt deel uit van de macht, maar zoals het in een Hollywoodfilm betaamt weigert ze zich daarnaar te schikken. Ze is een rebel, een eenzame cowboy, ze trekt zich van niemand wat aan. Gelukkig maar, want haar bazen zijn stug en onwetend en werken nauwelijks mee. Dat Osama bin Laden überhaupt gevonden wordt is dan ook puur en alleen te danken aan Maya’s doorzettingsvermogen.

Eén persoon die op eigen kracht de wereld verandert, het is de oermythe van Hollywood. Alleen beweerde Zero Dark Thirty nu juist aan geschiedschrijving te doen. Wat blijft er dan dankzij die oermythe buiten beeld? Welk deel van de geschiedenis wordt hier uitgewist?

Sinds 9-11 is de wereld ingrijpend en angstaanjagend snel veranderd. In de jacht op Osama bin Laden en de bijbehorende War on Terror zijn burgerlijke vrijheden ingeperkt, wetten opgerekt en tientallen illegale gevangenissen opgericht. Maar vooral is het begrip ‘oorlog’ geherdefinieerd: dat wordt steeds meer een technische aangelegenheid.

Het beste, en meest misdadige voorbeeld daarvan zijn natuurlijk de drones.

7500 onbemande vliegtuigen zijn er inmiddels actief. Ze vallen doelen aan in Jemen, Somalië en Pakistan, landen waar Amerika officieel niet mee in oorlog is, maar wel vijanden ziet. Die vijanden kunnen zich niet overgeven, niet verdedigen, maar worden direct uitgeschakeld en afgeslacht. Het menselijke oordeel is met andere woorden uit de strijd gehaald. De opperste bevelhebber, CIA chief in charge en Nobelprijswinnaar van de Vrede, Barack – Yes, we can – Obama, beslist wie er moet sterven, hij is de rechter, de drones zijn de beul.

De mens is vervangen door een machine, emotie door berekening, zichtbaar geweld door anonieme vernietiging. En er is niets wat een eenzame held daar verder nog aan kan doen.

In NRC-Weekend van deze zaterdag voorspelde de Engelse defensiestrateeg Julian Lindley-French een spectaculaire toename van het wereldwijde gebruik van drones. Of het nu gaat om de Global Hawk, de Predator of de Reaper: iedereen wil ze.

En toch heeft de discussie over Zero Dark Thirty zich tot nu toe uitsluitend gericht op de vraag of de film martelen nu wel of niet legitimeert. Ja, zei Slavoj Žižek in een stuk voor the Guardian, de film normaliseert martelen en leidt ons naar een moreel vacuüm. Hollywood’s gift to American Power noemde hij het. De morele discussie waar Žižek zich zo gretig in mengt verhult echter een nog veel grotere gift aan the powers that be: de illusie dat individuele actie nog doorslaggevend kan zijn in moderne vormen van oorlogsvoering, of ‘veiligheidsmanagement’ zoals dat zo mooi heet. Dat oorlog en geweld nog mensenwerk zijn waar een moraal aan verbonden is. Dat een ‘goed mens’ nog het verschil kan maken. Alsof technologie niet steeds vaker het definitieve oordeel velt.

Bij Argo zijn het dominante geopolitieke en economische belangen die onzichtbaar worden gemaakt, bij Zero Dark Thirty de almaar toenemende macht van technologie. Het is het euvel van de factcheck. Van de cijfers en de statistieken, of ze nu gebruikt worden door de filmindustrie of de journalistiek: zonder context betekenen ze niets. De werkelijkheid, met al haar tegenstrijdigheden en verwarring, vol emotie en fouten, wordt er enkel door gereduceerd tot een encyclopedisch naslagwerk zonder grip.

Want al kloppen de feiten, die feiten zeggen niets over de enige vraag die er echt toe doet: in wat voor wereld leven we eigenlijk?

Dit stuk verscheen 25 februari 2013 in nrc.next