Stond de komst van het coronavirus in de sterren geschreven? Op 12 januari kwamen de planeten Saturnus en Pluto samen in Steenbok en eigenlijk weet de goede verstaander dan wel genoeg. De AstroTwins bijvoorbeeld, een glamoureuze, eeneiige tweeling uit de Verenigde Staten die horoscopen maakt voor de Elle, Beyonce en Sting. Zij voorspelden vorig jaar november al dat de wereld begin 2020 getroffen zou worden door een zogenaamde zwarte zwaan gebeurtenis: een verborgen bedreiging die uit het niets lijkt te komen (Pluto) en overheden en economieën (het terrein van Steenbok) tot stilstand dwingt (Saturnus). Vrijheden zullen worden ingeperkt, schreven de zusters, we zullen als mensheid moeten beslissen of we wel op dit pad door willen en kunnen gaan.
Niet slecht, al staat daar tegenover dat de AstroTwins ook denken dat het virus een in een fabriek gefabriceerd biologisch wapen is (Pluto is tenslotte ook de planeet van de duistere machten) en beweren dat Italië er zo zwaar door getroffen is omdat het land van oudsher onder Tweelingen valt: een teken dat onder andere de longen regeert.
Om maar niet te spreken over de boeken die ze schreven, zoals Shoestrology: Discover Your Birthday Shoe en Astrostyle: Star-Studded Advice for Love, Life, and Looking Good.
Het is niet moeilijk om lacherig te doen over astrologie. Zeker niet nu, nu astrologie vooral onder millenials razend populair is. Op Instagram hebben astrologie-accounts tienduizenden volgers, allerhande memes over de aard van een Ram worden gretig gedeeld, het is allang niet meer raar om in je Tinder-bio te vragen om een man met Venus in Stier (romantisch!).
In Portland, Amerika werd iemand vorig jaar een kamer geweigerd omdat ze ‘astrologically incompatible’ zou zijn met haar potentiële huisgenoten.
Wat bezielt die mensen? Inmiddels verschenen er al tientallen artikelen over die vraag, van The New Yorker tot NRC Handelsblad en van Vice tot Viva, allemaal schreven ze er de afgelopen tijd over. Een trend is nu eenmaal geen trend als hij niet wordt geduid. Al gebeurt dat doorgaans wel telkens op dezelfde manier.
Het is dezelfde manier waarop elk onderwerp zo langzamerhand wordt gepolariseerd. Aan de ene kant, zo is de onderliggende aanname, heb je de rationele mensen die zich baseren op wetenschap en zich houden aan cijfers en statistieken. En daartegenover staat de rest. Zij die varen op een god, complottheorie, energetisch kristal of hun onderbuik. De idioten dus.
Feit versus fictie, ratio versus emotie en waarheid versus gevoel, dat lijkt steeds de strijd. De vraag is alleen of het onderscheid wel zo makkelijk te maken is.
*
De vorige keer dat Pluto en Saturnus elkaar in Steekbok ontmoetten was in 1518. Als astrologie iets van waarheid bevat, moet zich in die tijd ook een zwarte zwaan gebeurtenis hebben voorgedaan: een verborgen bedreiging die aan de oppervlakte kwam.
Ik kan het niet helpen, ik heb een zwak voor astrologie. Misschien komt het door mijn opa van moederskant, ook al heb ik hem nooit gekend. Hij was een wetenschapper in hart en nieren, een natuurkundige die cum laude promoveerde bij Nobelprijswinnaar Pieter Zeeman in Amsterdam op metingen over het Einstein-De Haas-effect van Pyrrhotien. Daarna werkte hij zijn hele leven als uitvinder bij het Natlab van Philips. Er is nog een of andere buis naar hem vernoemd. En toch. Toen mijn moeder thuis mijn toekomstige vader voor kwam stellen vroeg mijn opa hem als eerste naar zijn geboortegegevens.
‘Hij zal de eerstkomende zeven jaar niet met je trouwen,’ voorspelde hij mijn moeder niet lang daarna. Mijn moeder vond het allemaal best en na precies zeven jaar ging mijn vader alsnog op één knie.
Ja, antwoordt mijn moeder desgevraagd, mijn opa de wetenschapper geloofde écht in astrologie.
Net zoals Theodore Roosevelt die zijn geboortehoroscoop altijd binnen handbereik in een la van zijn bureau had liggen. Of Charles de Gaulle en François Mitterrand die regelmatig astrologisch advies inwonnen. Het schijnt dat Ronald Reagan geen beslissing maakte zonder consult van zijn astroloog, zelfs de ontwapeningsonderhandelingen met Mikhail Gorbachev stemde hij erop af.
In China werden in 2015 een miljoen minder baby’s dan normaal geboren omdat een Geit als geboorteteken kennelijk niet iets is wat je je kind wilt aandoen.
Het is allemaal een reactie op de onzekere tijden waarin we leven, zo lees ik in al die duidende artikelen. Astrologie schept orde in de chaos, het geeft houvast. En als tegenwoordig ergens behoefte aan is, is dat het wel. Want wat heeft de moderne mens nog om op te leunen? Geen God, geen overheid (die trekt zich almaar terug), geen dorpsplein of grote ideeën. Voor de millenial komen daar bovendien nog wat extra zaken bij: geen vast contract, geen hypotheek (die krijgen ze niet) en geen pensioenopbouw. Deze generatie is bij uitstek gevormd door de heersende neoliberale ideologie die bovenal aanpassing en flexibiliteit beloont. Wie nergens aan gebonden is, is tenslotte overal inzetbaar en werkt drie keer zo hard (omdat er niets anders is dat wacht).
Wij zijn vrij, wordt ons steeds weer verteld, het leven is wat je er zelf van maakt, maar hoe weet je wat de juiste weg is? Het gebrek aan een richtinggevende autoriteit heeft ons stuurloos gemaakt.
‘Astrology puts our temporary bodies in context with our universe’s vastness, allowing irrationality to invade our techno-rationalist ways of living,’ aldus de website van Co-star, een app met 5 miljoen gebruikers.
Astrologie als verzet tegen een tijd waarin beweerd wordt dat de juiste weg berekend kan worden: als je maar je hartslag, slaap- en bioritme blijft meten en die cijfers vervolgens optimaliseert zal ook je leven in haar beste versie worden beleefd.
Maar zelf denk ik stiekem toch vooral: zó irrationeel is het nu ook weer niet. Als de maan de oceaan kan bewegen in eb en vloed, waarom dan niet de mens die voor meer dan de helft uit water bestaat?
*
1518 dus, wat weet ik over die tijd? Helemaal niets inderdaad. Het is zoals Milan Kundera schreef in zijn roman De Grap: ‘Geschiedenis is maar een zijden draadje van wat je onthoudt boven een oceaan van vergeten dingen, maar de tijd gaat verder en ooit zal er een tijdperk van hoge jaartallen aanbreken dat het onveranderd gebleven geheugen van een individu niet zal kunnen vatten; eeuwen en millenia zullen daarbuiten vallen (…).’
In 1518 begon de transatlantische slavenhandel, zegt Wikipedia. Dit nadat de koning van Spanje, Charles I, toestemming gaf om slaven rechtstreeks vanuit Afrika naar de Amerika’s te vervoeren. Voor die tijd werd er gewoon een omweg genomen.
Vrienden van Luther vertaalden zijn 95 stellingen van het Latijn naar het Duits, waarna zijn ideeën zich (als een virus?) binnen twee maanden over heel Europa verspreidden.
In Straatsburg, Frankrijk, begon een vrouw te dansen en hield daar niet meer mee op. Binnen een maand dansten er volgens de overlevering 400 voornamelijk jonge vrouwen met haar mee. ‘De dansplaag’ wordt het genoemd, slachtoffers stierven van uitputting. Destijds zocht men de oorzaak ervan in ‘heet bloed’. Zie ook: hysterie. Tegenwoordig variëren de verklaringen van voedselvergiftiging tot een ‘door stress opgewekte psychose’ die massaal toesloeg. Massaal onder vrouwen tenminste.
Op Instagram schrijft de Nederlandse astrologie-influencer Josie Boog: ‘Zweverig? Ja soms wel maar ik hou ook gewoon van hiphop, reality TV, mooie designerspullen en wijn (je kan heus spiritueel zijn én van deze dingen houden).’ Oftewel: je mag natuurlijk wel blijven consumeren.
Op de bijbehorende foto’s zit Josie op een steen, staat ze in een bloemenveld met een hand op haar hart, ligt ze bij kaarslicht in bad. Het zijn dezelfde soort foto’s die fashionista’s of lifestyle-guru’s plaatsen: een vrouw alleen staart uit over de zee, de bergen of een miljoenenstad. De beelden moeten rust uitstralen, maar zelf zie ik er vooral droefheid in. Zoals die parfumreclame die een tijdje geleden overal in de stad hing, waarin het onbewogen gezicht van Jennifer Lawrence net boven het water uitstak, alsof ze bijna kopje onder ging. Joy heette dat parfum.
Dit, zou je kunnen zeggen, is hoe een ‘door stress opgewekte psychose’ er tegenwoordig uitziet. Ze toont zich in de eenvormige Instagram-beelden van beroemde influencers die elkaar allemaal nadoen, zonder dat het iemand lukt om ook maar iets van levensvreugde uit te stralen. Wérd er maar gedanst.
De ironie is natuurlijk dat, als astrologie al een verzet was tegen het neoliberale maakbaarheidsdenken, dit verzet allang is gecoöpteerd. Dat is nu eenmaal wat kapitalisme doet: het verslaat tegenstand niet, maar lijft die in. Zoals Mark Fisher al schreef: ‘Nothing plays better on Mtv, than a protest against Mtv.’
Inmiddels zijn er zijn podcasts met carrieretips en organiseren hippe yoga-studio’s volle maan sessies. Vorig jaar verstuurde Amazon hun grootste klanten ‘shopping horoscopes’. Het lingeriemerk Agent Provocateur helpt je een onderbroek uitzoeken op basis van je Venus-teken. De AstroTwins organiseren een Zomerkamp waar deelnemers door middel van hun geboortehoroscoop ontdekken of ze Influencers, Experts of Boodschappers zijn.
Astrologie als middel om te ontdekken wie je bent, om nóg langer en nog dieper naar je eigen navel te staren, zodat je jezelf uiteindelijk beter kunt verkopen.
‘You owe it to yourself to create a life you don’t constantly want to escape from,’ aldus Josie Boog. En zo ligt de verantwoordelijkheid toch weer bij jou. Net als yoga en mindfullness is astrologie vooral een vorm van zelfzorg geworden die je het spel beter mee laat spelen, zij het als de Leeuw of Tweelingen die je bent, en je flexibel en aangepast houdt.
Die ‘door stress opgewekte psychose’ explodeert niet in een extatische dans omdat ze steeds weer, op allerlei manieren, wordt weggemasseerd.
*
Van 2020 via 1518 naar 1906: het jaar dat mijn opa geboren werd. Hetgeen dus betekent dat hij tot wasdom kwam in de magische jaren twintig van de vorige eeuw, een ‘zijden draadje’ waar ik dan wel weer iets van weet. Het was magisch, niet alleen dankzij jazz, de flapper-girls en zogenaamde garçonnes, of omdat Josephine Baker furore maakte en Andre Breton zijn Surrealistisch Manifest schreef. Deze jaren waren letterlijk magisch omdat in de natuurkunde de kwantummechanica werd ‘ontdekt’.
Voor het eerst werd hier de wereld van het allerkleinste beschreven, die van de ondeelbare kwants waaruit alles is opgebouwd. En daarin bleken opeens hele andere regels en wetten te gelden dan normaal.
In de kwantummechanica bleek een deeltje zich op twee plekken tegelijk te kunnen bevinden. Kon een gevolg voorafgaan aan zijn oorzaak. Hing het gedrag van een deeltje af van degene die het observeerde. En de allermooiste van allemaal: konden twee deeltjes in een zogenaamde verstrengeling sneller dan het licht informatie uitwisselen, ook al had Einstein in zijn beroemde formule E=mc2 nu juist geformuleerd dat níets sneller gaat dan het licht.
‘Als de quantummechanica klopt, is de wereld krankzinnig,’ schreef de natuurkundige Wolfgang Pauli.
‘Als je denkt dat je de kwantummechanica begrijpt, dan heb je het niet begrepen,’ zei Richard Feynman.
Natuurlijk geloofde mijn opa in astrologie! Juist omdat hij natuurkundige was, wist hij hoe krankzinnig de wereld werkelijk is. Als het ergens nodig is om ‘een sprong in het diepe’ te maken is het hier wel, waar Schrödingers kat tegelijkertijd dood en levend kan zijn. The best minds of our generation proberen al decennialang het gedrag van de kleinste deeltjes te verenigen met die van sterrenstelsels, en alle andere dingen zich wél houden aan de wetten van de logica, en nog steeds is het ze niet gelukt.
Hoe is dit mogelijk? Alles wat we kennen, alles wat we zijn, is opgebouwd uit kwants en sommige van die deeltjes, die ‘praten’ dus met elkaar. Als je één deeltje rechtsom laat draaien gaat op precies hetzelfde moment een verstrengeld deeltje verderop linksom draaien. ‘Spookachtig gedrag op afstand,’ noemde Einstein het geërgerd. Hij geloofde er niet in. Want hoe ‘weet’ dat ene deeltje wat met de ander gebeurt? En als dit voor kleine deeltjes geldt, waarom dan niet voor de grote?
Hoe weten we zo zeker dat niet ook bij ons, in de normale wereld, een gevolg al het voorgaande kan beïnvloeden, tot aan zijn eigen oorzaak aan toe? Of dat ergens iemand rondloopt die mijn verstrengelde tegenpool vormt en dat wat hem of haar overkomt in essentie ook mij gebeurt, of andersom?
Wat als de maan tóch ook aan het water in onze lichamen trekt?
*
Nog één stap: de voorlaatste keer dat Pluto en Saturnus samen in Steenbok stonden, was in 1284.
Wiki zegt: De rattenvanger van Hamelen komt in Hamelen aan.
De dukaat, een gouden munt uit de Republiek Venetië, wordt voor het eerst geslagen.
De Byzantijnse stad Tralles valt in handen van de Turken, waarna 20.000 mensen verhandeld worden als slaven.
Die slaven zijn inmiddels behoorlijk consistent, maar dat geldt voor elk jaar uit de menselijke geschiedenis. Al waren het er nooit zoveel als nu: volgens de Verenigde Naties leven momenteel veertig miljoen mensen in slavernij. Ze zijn werkzaam in de voedselindustrie, als huishoudelijke hulp, in de seksindustrie of in mijnen waar de grondstoffen voor onze computers en smartphones worden gewonnen. Over vitale beroepen gesproken: misschien zouden we ook wat meer rekenschap kunnen geven aan onze tot slaaf gemaakten.
Maar die rattenvanger, dat is natuurlijk een metafoor. Ze denken dat er destijds echt grote groepen kinderen verdwenen zijn, de mogelijke verklaring daarvoor verschilt volgens Wiki echter per eeuw. In de 16e eeuw was de rattenvanger de duivel, in de 19e – toen de wetenschap bacteriën ontdekte – zou het gaan om een epidemie die kinderen bij hun ouders wegnam. Al dacht men destijds ook dat het hier wellicht een vroege vorm van ‘danswoede’ betrof. Dezelfde inderdaad als uit 1518. Er blijken er meer te zijn geweest, tot in de zeventiende eeuw kende Europa dit soort woedende uitbraken. In de Nederlanden werd Molenbeek erdoor getroffen, het dorp bij Brussel dat een paar jaar geleden in het nieuws kwam als brandhaard van geradicaliseerde jongeren.
Zou je rellen als een vorm van dansen kunnen zien?
De Britse biochemicus en celbioloog Rupert Sheldrake zou waarschijnlijk zeggen van wel. Volgens hem bestaat er in ieder geval wel degelijk een soort ‘spookachtige invloed op afstand’, zelfs over de eeuwen heen.
In de mooiste want meest gedurfde Nederlandse televisieserie ooit gemaakt, Een Schitterend Ongeluk van Wim Kayzer uit 1993 (lees het boek!), legde hij zijn theorie van formative causation uit waarin het universum niet als machine maar als organisme wordt beschouwd. Sheldrake betoogde dat de natuurwetten daarin niet vaststaan, maar veranderlijk zijn, omdat álles nu eenmaal veranderlijk is. ‘Mijn idee is dat het eerder gewoontes zijn dan wetten, (…), dat er een soort geheugen is in de natuur in plaats van een eeuwige wiskundige geest, of eeuwige natuurwetten.’ En op dat geheugen is alles ingetapt, van planeten tot planten tot mensen. Ze beïnvloeden elkaar zo ‘door tijd en ruimte heen’.
Wat Sheldrake betreft loopt ergens op deze aarde dus inderdaad mijn verstrengelde deeltje rond, al kan die ander zich ook in het verleden of de toekomst bevinden.
Nu was Rupert Sheldrake destijds al de vreemde eend in de bijt en in het gezelschap van zwaargewichten als Oliver Sacks, Daniel Dennett en Freeman Dyson het meest ‘out there.’ Tegenwoordig staat hij vooral bekend als parapsycholoog. Maar bij mijn weten is hij nog steeds de enige die het, in ieder geval voor zichzelf, gelukt is om het allerkleinste en het allergrootste in één theorie met elkaar te verbinden.
*
Astrologie is een verdienmodel geworden omdat alles tegenwoordig een verdienmodel is, tot aan onze eigen levens toe (zie influencers). Met als gevolg dat het metafysische de fysieke wereld is binnengehaald: het onbegrijpelijke wordt behapbaar gemaakt, zelfs banaal. Precies zoals dat ook voortdurend met wetenschap gebeurd. Als de kwantumcomputer er eenmaal is en we allemaal zo’n ding gebruiken, zullen we immers maar al te gemakkelijk vergeten hoe raadselachtig de onderliggende techniek werkelijk is. En kunnen we blijven geloven dat de wereld om ons heen kenbaar en beheersbaar is. Of, in het verlengde daarvan, dat het leven is wat je er zelf van maakt.
Maar uiteindelijk is de mens een metafysisch wezen. Hij is de enige diersoort die continu probeert om zichzelf en zijn werkelijkheid te ontstijgen. Hij zoekt naar méér dan files en rijen in de supermarkt waar zijn fysieke leven uit bestaat. Hij wil iets groters en iets hogers. Of het nu via wetenschap, religie, kunst of astrologie is. In essentie zijn ze gelijk in de zin dat het allemaal pogingen van de mens zijn om een verbinding te maken met de wereld om hem heen, met zijn lot en de geschiedenis, in de hoop zich zo te verzoenen met zijn eigen nietigheid.
Want nog even over die planeten: terwijl we thuis op de bank zitten, braaf in onze intelligente lockdown, en het lijkt of de wereld om ons heen door corona tot stilstand is gekomen, razen we nog steeds met meer dan 100.000 kilometer per uur rond de zon. En die zon, die beweegt zelf ook weer, met ons en alle planeten dansend om zich heen, rond het centrum van het Melkwegstelsel, met 800.000 kilometer per uur. Waarbij dat Melkwegstelsel weer met 2,2 miljoen kilometer per uur op iets af lijkt te stevenen dat The Great Attractor heet. Enzovoort.
Het allerkleinste mag dan raadselachtig zijn, het allergrootste is dat niet minder. En daartussenin staan wij, op zoek naar een antwoord op de vraag of Schrödingers kat nu dood of levend is, enkel om te ontdekken dat alles afhangt van onze eigen blik.
Astrologie is waarschijnlijk onzin, vast. Het is in ieder geval volledig door mensen bedacht. De astrologische tekens bestaan alleen bij de gratie van de figuren die de mens in de sterren zag, en de groeperingen die hij daar zelf in aanbracht. En toch is dat waar alles mee begint. Elk verband is willekeurig tot een systeem of idee samenhang aanbrengt en er een connectie ontstaat: iets dat de banale werkelijkheid ontstijgt. Iets dat op betekenis lijkt.
Alles begint met iemand die danst. De vraag is alleen of je bereid bent om mee te dansen.
Dit artikel verscheen 22 juli 2020 in De Groene Amsterdammer
